Kαρναβάλι: κρυφτείτε πίσω από μια μάσκα

Kαρναβάλι: κρυφτείτε πίσω από μια μάσκα
http://health.in.gr/news/article.asp?lngArticleID=44159
2/3/2008


Δρ Λίζα Βάρβογλη, Ph.D. Ψυχολόγος-Ψυχοθεραπεύτρια, Νευροψυχολόγος

Τα καρναβάλια είναι μια από τις αγαπημένες γιορτές μικρών και μεγάλων. Συχνά οι άνθρωποι προσδιορίζουν τις απόκριες ως την εποχή εκείνη του χρόνου που τους επιτρέπει να ξεσκάσουν και να γλεντήσουν. Όμως, υπάρχει πληθώρα γιορτών και ευκαιριών στη σύγχρονη ζωή για να διασκεδάσει και να ξεσκάσει κανείς. Γιατί λοιπόν να τονίζεται τόσο η σημασία του καρναβαλιού;
Υπάρχει επομένως ένα δεύτερο, βαθύτερο επίπεδο στο σχόλιο αυτό σχετικά με την ευκαιρία που προσφέρει το καρναβάλι, μια υπολανθάνουσα ψυχολογική ανάγκη. Πρόκειται για το στοιχείο της μεταμφίεσης.
Ακόμα και απλές συμπεριφορές, συχνά κρύβουν βαθύτερες ψυχολογικές ανάγκες και κίνητρα τα οποία δεν είναι γνωστά στο ίδιο το άτομο. Φυσικά, αν στο πλαίσιο μιας συζήτησης για την επιλογή καρναβαλίστικης στολής κάποιος σχολιάσει στους φίλους του 'αναρωτιέμαι ποια ψυχολογική ανάγκη σε ωθεί να μεταμφιεστείς σε..' θα θεωρηθεί, το λιγότερο, εκκεντρικός ή υπερβολικός.

Γιατί όμως οι άνθρωποι, από τα βάθη των αιώνων, έχουν αυτή την ανάγκη να μεταμφιέζονται;
Η ανθρώπινη φύση και ψυχολογική υπόσταση έχει δυο πλευρές: τη φαινομενική, ή αυτό που το μάτι καταγράφει εκ πρώτη όψεως, και την κρυμμένη, αυτή που βρίσκεται κάτω από την επιφάνεια. Και τα δυο αυτά κομμάτια συναποτελούν την ψυχολογική μας ταυτότητα.
Ένα βασικό κομμάτι της ταυτότητάς μας βασίζεται στο πρόσωπο και τη σωματική μας διάπλαση, που αποτελούν τις πύλες των βασικών πληροφοριών που δίνουμε στον κόσμο γύρω μας.
Η κοινωνική μας ταυτότητα, από την άλλη πλευρά, είναι συμβολική, και συχνά η εξωτερική μας εμφάνιση, το πρόσωπο ή το σώμα μας, επιδέχεται αλλαγές -προσωρινές ή μόνιμες- προκειμένου να δηλώσει ένα συμβολικό πέρασμα από μια κατάσταση σε μια άλλη, με σύμβολα όπως οι βέρες, τα μαύρα ρούχα, η περιτομή κλπ.
Έτσι, στην οργανωμένη κοινωνική ζωή χρησιμοποιούμε ορισμένα σύμβολα ή κώδικες επικοινωνίας για να αντιλαμβανόμαστε βασικές πληροφορίες για την ταυτότητα του άλλου. Σε καμία περίπτωση δεν θεωρούνται τα παραπάνω μεταμφίεση, αντίθετα αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής κάθε οργανωμένης κοινωνίας και γίνονται ευρύτερα αποδεκτά χωρίς ιδιαίτερη σκέψη.
Πέρα από τους οργανωμένους κοινωνικούς συμβολισμούς, όμως, ο άνθρωπος αισθάνεται την ανάγκη να φορέσει μια μάσκα και μια φορεσιά και να μεταμφιεστεί, να γίνει κάτι ή κάποιος το οποίο δεν είναι και δεν μπορεί να γίνει στην πραγματικότητα.
Αυτή η βαθιά ανθρώπινη επιθυμία του ατόμου να πάρει μια νέα ταυτότητα, να βιώσει έναν διαφορετικό εαυτό, έστω και για λίγο, να γίνει κάποιος που δεν είναι, δίνει φτερά στη φαντασία του, η οποία ντύνει αυτή την επιθυμία με μια μάσκα και μια στολή.
Το απίστευτο έχει επιτευχθεί: ο εαυτός έχει γίνει κάποιος άλλος! Βέβαια, η αντιστοιχία του πραγματικού εαυτού προς τις επιθυμίες που εκφράζονται μέσω μεταμφίεσης δεν είναι ένα προς ένα ούτε κυριολεκτικές.
Ο διευθυντής τράπεζας που μεταμφιέζεται σε μπαλαρίνα με ροζ στολή, τούλια και φρου-φρου δε σημαίνει ότι εκφράζει μια καταπιεσμένη επιθυμία του να γίνει χορεύτρια, μπορεί όμως να δίνει διέξοδο και έκφραση σε μια γενικότερη καλλιτεχνική του ευαισθησία.
Η μεταμφίεση όμως, πέρα από τη νέα ταυτότητα, δίνει στον άνθρωπο και μιαν άλλη δυνατότητα: έστω και εφήμερα, να κάνει τη δική του υπέρβαση και να ξεπεράσει τους περιορισμούς του γήινου κορμιού του.
Έτσι, οι μάγισσες, οι νεράιδες, τα φαντάσματα, οι δράκουλες, και τα άλλα μυθικά πρόσωπα των μεταμφιέσεων, δίνουν στο άτομο μια ευκαιρία να βρεθεί σε μιαν άλλη σφαίρα και να πάρει έναν νέο, διαφορετικό ρόλο.
Την ίδια στιγμή, η μεταμφίεση του δίνει την ευκαιρία να αποδράσει από κοινωνικούς περιορισμούς και να παίξει κάποιον ρόλο τον οποίο τον βιώνει είτε ως επιθυμία είτε ως περιέργεια για το πως θα ήταν να είναι κατάδικος ή χανούμισσα ή κάτι άλλο το οποίο δεν είναι πολύ πιθανό να γίνει.
Και βέβαια, όπως όλοι ξέρουμε από πείρα, οι μεταμφιέσες βοηθούν να ξεφύγουμε από την καθημερινότητα και τη ρουτίνα. Οι συνιστώσες της ψυχικής ανάγκης για μεταμφίεση γεννούν ένα αίσθημα ελευθερίας, απελευθέρωσης από το άχγος της καθημερινότητας, μια αίσθηση ανανέωσης και μια χαρούμενη και συχνά πειρακτική διάθεση.
Αυτοί που δεν θέλουν να μεταμφιέζονται δεν έχουν ψυχολογικές ανάγκες;
Υπάρχει και μια μερίδα ανθρώπων που δηλώνουν ότι δεν τους αρέσουν οι μεταμφιέσεις και δεν θέλουν με κανένα τρόπο να μεταμφιεστούν για να παρευρεθούν σε ένα πάρτι ή μια συγκέντρωση.
Αυτοί οι άνθρωποι δεν έχουν ψυχολογικές ανάγκες; Και βέβαια έχουν, μόνο που είναι άλλης φύσης και επιλέγουν -συνειδητά ή μη- να τις εκφράσουν με διαφορετικό τρόπο.
Όλοι γνωρίζουμε κάποιον που έχει πει 'μα αυτά είναι για τα παιδιά' ή 'δεν μπορώ να γελοιοποιηθώ έτσι', ή 'τι θα πουν οι πελάτες/συνεργάτες (ή οποιαδήποτε άλλη κατηγορία ανθρώπων) αν με δουν μασκαρεμένο'.
Στην πραγματικότητα, κάτω από αυτές τις δικαιολογίες βρίσκεται μια ουσιαστική πληροφορία: το μη λεκτικό μήνυμα που δίνει αυτό το άτομο είναι 'δε νιώθω ότι μπορώ να ξεγυμνώσω τις εσωτερικές μου επιθυμίες μπροστά σε ένα κοινό που με ξέρει'.
Η αλλαγή στολής και ταυτότητας, όπως αυτή προκαλείται εφήμερα με τη μεταμφίεση, είναι απειλητική για το 'εγώ' και την αυτοπεποίθηση ορισμένων ατόμων. Και μόνο η σκέψη ότι δεν έχουν τον έλεγχο της κατάστασης ή ότι η δύναμη και η εξουσία τους απειλούνται από τη μεταμφίεση -σε ψυχολογικό επίπεδο- είναι αρκετή για να τους κάνει να εμφανιστούν με τη γνωστή τους περιβολή σε κάποιο πάρτυ μεταμφιεσμένων.

Η ανωνυμία της μάσκας
Σε μια από τις τελευταίες σκηνές του έργου 'Μάτια ερμητικά κλειστά' οι παρευρισκόμενοι μιας συνεστίασης -οι οποίοι αφήνεται να εννοηθεί ότι είναι επώνυμοι και σημαντικοί- εμφανίζονται με μάσκες και μεταμφίεση σε μια απόμερη βίλα όπου είναι ελεύθεροι να κάνουν ότι θέλουν. Τα ερωτικά όργια και ο θάνατος έχουν την πρωτοκαθεδρία. Η επιλογή δεν είναι τυχαία, αφού, σύμφωνα με την κλασική Φροϋδική ψυχαναλυτική θεωρία, πρόκειται για βασικά ανθρώπινα ένστικτα. Τα ένστικτα αυτά τα κουβαλάει ο άνθρωπος μέσα του και τα διοχετεύει με κοινωνικά αποδεκτούς τρόπους ή τα καταπιέζει αρνούμενος είτε να τα παραδεχτεί είτε να τους δώσει κάποια διέξοδο.
Όταν όμως οι συνθήκες είναι πρόσφορες και του δίνεται η ανωνυμία, ή αλλιώς ελευθερία κινήσεων χωρίς το στίγμα της ατομικής βούλησης, τότε, όπως στην ταινία του Κιούμπρικ, ο άνθρωπος κάτω από μια μεταμφίεση αφήνει τα ένστικτά του αχαλίνωτα και τον εαυτό του ελεύθερο να πράξει σύμφωνα με τις επιταγές τους. Σε γενικές γραμμές, αυτή είναι και η αναλογία με τη μεταμφίεση, όπως την ξέρουμε από τα καρναβάλια.
Η μεταμφίεση και οι μάσκες δίνουν στον άνθρωπο την ευκαιρία να αντικαταστήσει προσωρινά την πραγματικότητά του με μια άλλη και του δίνει μια δυνατότητα να ερευνήσει ποιός πραγματικά είναι πίσω από τη μάσκα και το ρόλο που αυτή υπαγορεύει.
Ο George Bernard Shaw είχε πεί: 'Βάλτε μια μάσκα σε έναν υποκριτή και δεν θα είναι πια ικανός να λέει ψέματα'.
Οι περισσότεροι από μας είμαστε 'ειδικοί' στις εκφράσεις του προσώπου, τις οποίες χρησιμοποιούμε -συχνά ασυνείδητα- όταν μεταδίδουμε λεκτικά μηνύματα και, γενικότερα, όταν επικοινωνούμε με άλλα άτομα.
Όταν λέμε ψέματα (και το κάνουμε συχνά γιατί μετρούν και τα κατά συνθήκη ψεύδη της καθημερινότητας!) χρησιμοποιοούμε κατά κύριο λόγο το πρόσωπο και την έκφρασή μας για να πείσουμε τον ακροατή μας για το αληθές αυτού το οποίο ισχυριζόμαστε ότι είναι αλήθεια.
Αλλά, αν καλύψουμε το πρόσωπό μας, η γλώσσα του σώματος γίνεται το μοναδικό εργαλείο επικοινωνίας -και το σώμα πάντα αποκαλύπτει την εσωτερική αλήθεια, απλούστατα γιατί οι περισσότεροι από μας δεν ειδικευόμαστε στην αποκωδικοποίηση της γλώσσας του.
Δεν είμαστε πάντα σε εγρήγορση να αντιλαμβανόμαστε τι λέει ή σίγουροι του τι ακριβώς λέει, αλλά πάντα λέει κάτι (π.χ., πατάνε τα πόδια σταθερά στο έδαφος ή κλωτσάν νευρικά; το στέρνο κάνει λακούβα προς τα μέσα ή είναι προτεταμένο;).
Η προσθήκη της μάσκας, καλύπτοντας το πρόσωπο και τα μηνύματα που συνδέονται με αυτό, αφήνει το πεδίο ελεύθερο στο σώμα, να εκφράσει αυτό με τον τρόπο του εσωτερικές αλήθειες τις οποίες είτε κρατάμε κρυμμένες είτε βρίσκονται σε λανθάνουσα κατάσταση εν αγνοία μας.