DNA και προσωπική ταυτότητα

DNA και προσωπική ταυτότητα
http://health.in.gr/news/article.asp?lngArticleID=145888
30/4/2008


Δρ Λίζα Βάρβογλη, Ph.D. Ψυχολόγος-Ψυχοθεραπεύτρια, Νευροψυχολόγος

Ο χορός της προσωπικής ταυτότητας
Η ιδέα ότι τα γονίδια καθορίζουν την ταυτότητα του κάθε ανθρώπου αντικαταστάθηκε από μια πιο σύγχρονη θεώρηση, που μας λέει ότι το DNA και οι εμπειρίες της ζωής δρουν ταυτόχρονα για να διαμορφώσουν την προσωπικότητα του ατόμου.
Η Μαίρη και η Κλαίρη είναι μονοζυγωτικά δίδυμα, δηλαδή προήλθαν από το ίδιο ωάριο που χωρίστηκε στα δύο, άρα έχουν ακριβώς το ίδιο γενετικό υλικό. Πράγματι, στην εξωτερική τους εμφάνιση είναι σαν δύο σταγόνες νερό, αφού και οι δύο έχουν πλούσια μακριά μαύρα μαλλιά, αμυγδαλωτά μάτια, ανασηκωμένη μύτη και έντονα ζυγωματικά, ενώ μοιάζουν επίσης και στις χειρονομίες τους: ανασηκώνουν τα φρύδια με τον ίδιο τρόπο, τυλίγουν τα μαλλιά στα δάχτυλα όταν μιλάνε και παίζουν με τον λοβό του αυτιού τους όταν στεσάρονται σε μια συζήτηση.
Ακόμα, είχαν ακριβώς την ίδια κύστη μαστού (αριστερή πλευρά) ακριβώς στην ίδια ηλικία (19 ετών). Τους αρέσει η ίδια μουσική, το ίδιο στυλ διακοπών και τα ίδια φαγητά. Έχουν τις ίδιες αντιδράσεις σε πολλές καταστάσεις, μένουν μαζί και στην επαγγελματική τους πορεία συνυπάρχουν, με την έννοια ότι δουλεύουν στην ίδια εταιρεία με το ίδιο αντικείμενο.
Οι δυο αυτές αδερφές είναι όσο όμοιες είναι δυνατό να είναι δυο άτομα. Παρόλες αυτές τις εντυπωσιακές ομοιότητες, έχουν και πολλές διαφορές. Η Μαίρη είναι εξωστρεφής και γεμάτη αυτοπεποίθηση, ενώ η Κλαίρη είναι πιο εσωστρεφής και συγκρατημένη. Παρόλο που έχουν το ίδιο χαριτωμένο πρόσωπο, η ανασηκωμένη μύτη και τα έντονα ζυγωματικά κάνουν την Κλαίρη να δείχνει ότι μυστήρια και απορροφημένη σε κάτι, ενώ, αντίθετα, η Μαίρη δείχνει γλυκιά και εξωστρεφής.
Παρόλο που οι δυο αδερφές βλέπουν το δυνατό δέσιμό τους και η μία αντιλαμβάνεται την άλλη ως το άλλο της μισό, ωστόσο δεν αντιλαμβάνονται η μία την άλλη ως πανομοιότυπο φωτοαντίγραφο, αλλά περισσότερο κάτι σαν αρνητικό φωτογραφίας, ή σαν διαφορετικές δυνάμεις που εξισορροπούν η μία την άλλη.
Όταν έχασαν τους γονείς τους σε μικρό χρονικό διάστημα τον έναν από τον άλλον, τον πατέρα από καρδιά και τη μητέρα από καρκίνο, οι βαθύτερες διαφορές του βγήκαν στην επιφάνεια. Η οικογένειά τους ήταν ένα ασφαλές λιμάνι, γεμάτο σιγουριά, αγάπη, προστασία και ασφάλεια και η ξαφνική απώλεια των γονιών υπήρξε μεγάλο τραύμα και για τις δύο αδερφές.
Η Μαίρη αντιμετώπισε την απώλεια κάνοντας μια νέα αρχή -έφυγε με τον φίλο της για να ζήσει σε διαφορετική πόλη και να ξεκινήσει μια καινούργια ζωή, ενώ η πιο εσωστρεφής Κλαίρη έπεσε σε κατάθλιψη, η οποία εντεινόταν σταδιακά. Όταν οι δύο αδερφές βρέθηκαν ξανά μαζί λίγους μήνες αργότερα, ένιωσαν ότι υπήρχαν πολλά πράγματα που τους χώριζαν και ότι η επικοινωνία μεταξύ τους ήταν πολύ δύσκολη.

DNA και Δίδυμα
Θεωρείται ότι τα γονίδια είναι αυτά που επηρεάζουν τον χαρακτήρα και την προσωπικότητα περισσότερο από οτιδήποτε άλλο. Ωστόσο, όποιος έχει βρεθεί λίγες ώρες με μονοζυγωτικά δίδυμα, που έχουν ακριβώς το ίδιο γενετικό υλικό, θα διαπιστώσει ότι τα αδέρφια έχουν χαρακτηρολογικές διαφορές τέτοιες, που κάνουν τη θεωρία να μην ευσταθεί.
Πώς γίνεται λοιπόν τα δίδυμα με το ίδιο γενετικό υλικό να έχουν διαφορετικό χαρακτήρα και προσωπικότητα;

Γονίδια και Εμπειρίες Ζωής
Για να απαντηθούν τέτοια ερωτήματα, οι επιστήμονες εξετάζουν το πώς αλληλοεπηρεάζοναι γονίδια και εμπειρίες ζωής για να διαμορφώσουν τον χαρακτήρα. Τις δεκαετίες του '60 και του '70 κυριαρχούσαν θεωρίες που ήθελαν τις εμπειρίες της ζωής και την ανατροφή να είναι οι σημαντικότεροι παράγοντες στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του ατόμου.
Στη δεκαετία του '90 εμφανίστηκε η άκαμπτη ιδέα ότι τα γονίδια ευθύνονται αποκλειστικά για τη διαμόρφωση του χαρακτήρα, η οποία αργότερα έδωσε τη θέση της σε μια πιο ευέλικτη και σύνθετη θεώρηση: το DNA και οι εμπειρίες της ζωής συνδυάζονται για να δημιουργήσουν τη μοναδική προσωπικότητα του καθενός.
Υπάρχουν γονίδια τα οποία καθιστούν το άτομο πιο επιρρεπές σε χαρακτηριστικά όπως η επιθετικότητα ή η κατάθλιψη, αλλά το να είναι κανείς επιρρεπής δε σημαίνει ότι είναι καταδικασμένος. Κατά κάποιον τρόπο η έκφραση των γονιδίων γίνεται ως εξής: είναι σαν διακόπτες που ανάβουν και σβήνουν είτε λόγω της λειτουργίας άλλων γονιδίων είτε λόγω των σκαμπανεβασμάτων της καθημερινής ζωής.
Έτσι, έρευνες δείχνουν ότι ο συνδυασμός για την εμφάνιση κατάθλιψης είναι η γονιδιακή προδιάθεση και οι στρεσσογόνοι παράγοντες που πυροδοτούν την εμφάνιση της διαταραχής αυτής. Αυτό σημαίνει ότι το να έχει κανείς το γονίδιο της κατάθλιψης δε σημαίνει ότι αυτόματα θα εμφανίσει κατάθλιψη: θα πρέπει να υπάρχουν γεγονότα που θα προκαλέσουν στο άτομο στρες ώστε να εμφανίσει κατάθλιψη.
Δε μπορούμε λοιπόν να εξηγήσουμε τη σύνθετη ανθρώπινη συμπεριφορά απλώς κατηγορώντας τα γονίδια. Εκτός από κάποιες εξαιρέσεις, οι επιστήμονες δεν έχουν βρει ένα γονίδιο το οποίο να προκαλεί κατάθλιψη ή σχιζοφρένεια ή κάποια άλλη σοβαρή διαταραχή.
Αλλά οι νέες έρευνες επίσης δεν έχουν απαντήσει σε απλές ερωτήσεις, όπως:
- αν τα μονοζυγωτικά δίδυμα γενετικά είναι ολόιδια, τότε πώς γίνεται το ένα να εκδηλώσει σχιζοφρένεια και το άλλο όχι;
- Ή πώς το ένα μπορεί να γίνει ομοφυλόφιλος και το άλλο όχι;
Χρησιμοποιώντας τις γνώσεις για τα γονίδια, οι επιστήμονες δε μπορούν να απαντήσουν ακόμα ερωτήσεις σχετικά με λεπτές διαφορές γύρω από το χαρακτήρα και τη συμπεριφορά:
- γιατί μερικοί άνθρωποι μπορούν και αντιμετωπίζουν βαριά ψυχολογικά τραύματα ενώ άλλοι καταρρακώνονται;
- Γιατί ορισμένοι άνθρωποι είναι φιλόδοξοι και πατούν επί πτωμάτων, ενώ άλλοι είναι χαλαροί;

Προγενετικές εμπειρίες
Οι εμπειρίες του εμβρύου μέσα στη μήτρα είναι από τους πρώτους παράγοντες που διαφοροποιούν τα δίδυμα αδέρφια. Οι μητέρες διδύμων δηλώνουν ότι τα μωρά τους ήταν διαφορετικά από τη στιγμή που γεννήθηκαν, και οι επιστήμονες το στηρίζουν με δεδομένα.
Τα δίδυμα έχουν διαφορετική εμπειρία ήδη μέσα από τη μήτρα, καθώς ανταγωνίζονται για θρεπτικά στοιχεία, και το ένα τελικά κερδίζει σε σχέση με το άλλο, αφού γεννιούνται με διαφορετικό βάρος και μήκος. Μόνο το 59% των χαρακτηριστικών που έχουν κοινά τα δίδυμα οφείλονται αποκλειστικά σε γονίδια. Οι επιστήμονες πιστεύουν ότι όταν ένα από τα δίδυμα έχει μία ασθένεια ή διαταραχή την οποία δε μοιράζεται με το άλλο δίδυμο, ή όταν το παιδί δέχεται διαφορετικό βαθμό προσοχής από γονείς, συγγενείς και συνομηλίκους, αυτό είναι αρκετό για να θέσει το υπόβαθρο για διαφορετική προσωπικότητα.
Αυτά τα δεδομένα μας βοηθάνε να καταλάβουμε γιατί η Μαίρη και η Κλαίρη αντέδρασαν καθεμία με διαφορετικό τρόπο. Όταν οι γονείς τους πέθαναν, η καθεμία είχε διαφορετικές εμπειρίες ζωής που τις ώθησαν να δράσουν διαφορετικά.
Ακόμα, σύμφωνα με επιστημονικές έρευνες, πολλά δίδυμα διαφοροποιούνται και εξατομικεύονται νωρίς στην παιδική ηλικία. Το καθένα παίρνει και κάποιον ρόλο, «η κοινωνική», «η δειλή» και προσαρμόζονται σε αυτούς τους ρόλους. Με άλλα λόγια, κόβουν και ράβουν το περιβάλλον στα μέτρα τους, και ο κόσμος τους φέρεται ανάλογα.

Γονίδια και Ανατροφή
Ο George είναι ένας κανονικός πίθηκος, που έχει δύο στοιχεία διαφορετικότητας: στο γενετικό του υλικό έχει την κοντή μορφή του γονιδίου φορέα της σεροτονίνης (άνθρωποι και πίθηκοι μπορεί να έχουν την κοντή ή τη μακριά μορφή του γονιδίου αυτού) και οι ερευνητές τον χώρισαν από τη μητέρα του και τον μεγάλωσαν μέσα σε μια ομάδα με άλλα πιθηκάκια. Το σημαντικότερο με τον George είναι ότι είναι αλκοολικός! Κάθε μέρα, υπάρχει παροχή αλκοόλ στο κλουβί με τους πιθήκους: ενώ οι άλλοι πίθηκοι πίνουν με μέτρο, ο George ξεφεύγει και μεθάει κανονικά! Εκτός από το μεθύσι, αρνείται να εξερευνήσει νέα αντικείμενα και είναι δειλός με τους ξένους.
Ο Jim, ένας άλλος πίθηκος με την ίδια μορφή κοντού γονιδίου της σεροτονίνης, ο οποίος όμως ανατράφηκε από τη φυσική του μητέρα δεν έχει κανένα από αυτά τα προβλήματα. Με δυο λόγια, είναι ξαδέρφια που όμως οι συμπεριφορές τους είναι τελείως διαφορετικές. Φαίνεται ότι η φυσιολογική ανατροφή του Jim τον προστάτεψε από το γονίδιο: είναι χαλαρός και προτιμά το ζαχαρωμένο νερό από το αλκοόλ.
Οι ερευνητές μελέτησαν πολλούς πιθήκους μεγαλωμένους είτε από τη βιολογική τους μητέρα είτε σε ομάδα πιθήκων και βρήκαν ότι η μακριά μορφή του γονιδίου βοηθά τα ζώα να αντιμετωπίσουν το στρες. Αντίθετα, η κοντή μορφή του γονιδίου δεν προκαλεί άμεσα αλκοολισμό: οι πίθηκοι με την κοντή μορφή του γονιδίου και κανονική οικογενειακή ανατροφή είχαν λίγα προβλήματα προσωπικότητας. Όμως, η κοντή μορφή του γονιδίου βάζει το ζώο σε μειονεκτική θέση όταν υπάρχουν αντιξοότητες στη ζωή. Μεγαλωμένοι χωρίς τη φροντίδα και υποστήριξη της μητέρας τους, η προδιάθεσή τους προς το άγχος και τον αλκοολισμό εκδηλώνεται σε επίπεδο συμπεριφοράς.

Η επιρροή του περιβάλλοντος
Η σημασία αυτών των ευρημάτων είναι τεράστια, αφού και οι άνθρωποι φέρουν τη μακριά και κοντή μορφή του γονιδίου φορέα της σεροτονίνης. Αυτές οι μορφές του γονιδίου είναι πολύ συνηθισμένες, αφού στην Καυκάσια φυλή 1 στα 5 άτομα έχει δυο αντίγραφα του κοντού γονιδίου και ένας στους τρεις έχει δυο αντίγραφα του μακριού γονιδίου. Οι υπόλοιποι έχουν από ένα. Τα ερευνητικά δεδομένα δείχνουν ότι το γονίδιο αυτό σχετίζεται με την ανθεκτικότητα και την κατάθλιψη στους ανθρώπους. Γιατί τότε οι ερευνητές δεν έχουν βρει συσχέτιση ανάμεσα στο γονίδιο και τον κίνδυνο κατάθλιψης;
Ψυχολόγοι του King's College του Λονδίνου βρήκαν ότι οι επιρροές από το περιβάλλον μπορεί να είναι το χαμένο κομμάτι του παζλ. Εντοπίστηκε η μορφή του συγκεκριμένου γονιδίου σε 900 άτομα, τα οποία στη συνέχεια ρωτήθηκαν σχετικά με τραυματικές εμπειρίες νωρίς στη ζωή τους (π.χ. χωρισμός, θάνατος στην οικογένεια, σοβαρός τραυματισμός) για να δουν αν οι δυσκολίες αυτές έφεραν στην επιφάνεια μια υποβόσκουσα γενετική τάση προς την κατάθλιψη.
Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι 43% των υποκειμένων με το κοντό γονίδιο που είχαν τέσσερις ή περισσότερες σημαντικές αρνητικές εμπειρίες είχαν επίσης κλινική κατάθλιψη. Αντίθετα, μόνο 17% των ατόμων με το μακρύ γονίδιο, οι οποίοι επίσης είχαν τέσσερις ή περισσότερες σημαντικές αρνητικές εμπειρίες εμφάνισαν κατάθλιψη, και αυτό το ποσοστό είναι το αναμενόμενο για την εμφάνιση κατάθλιψης στον γενικό πληθυσμό.
Τα άτομα με το κοντό γονίδιο και χωρίς τις αρνητικές εμπειρίες δεν είχαν περισσότερα ποσοστά κατάθλιψης από αυτά που αναμένονται φυσιολογικά στον γενικό πληθυσμό. Οπότε, ξεκάθαρα ήταν ο συνδυασμός των σκληρών χτυπημάτων και των κοντών γονιδίων που διπλασίασαν τον κίνδυνο κατάθλιψης.